RECENSIE NRC – ZIZEK
ALS EEN DIEF OP KLAARLICHTE DAG

In zijn nieuwe boek is sterfilosoof en ‘denkbeest’ Slavoj Zizek op zijn leesbaarst

Psychoanalyse In zijn fraaie nieuwe bundel geeft het denkbeest Slavoj Zizek zijn visie op zaken als #MeToo en klimaatverandering. Het is Zizek op zijn leesbaarst: tegelijk scherp én overal. (●●●●)

Het boek kunt u hier kopen.

Slavoj Zizek is de hofnar van de psychoanalyse. Voor wie hem nog niet kende: hij is een Sloveense filosoof (‘het denkbeest uit Ljubljana’), volgeling van de Franse analyticus Lacan, Hegeliaan en zelfverklaard communist. Hij is van het type intellectueel dat over alles een uitgesproken mening heeft, van de films van Hitchcock tot aan #MeToo. Heerlijk om met een half oor naar te luisteren. Het maakt hem ook de cultheld van studenten wereldwijd, en voor velen is hij de gateway drug naar de zwaardere jongens van de cultuurtheorie. Hij maakt ook graag grapjes over Stalin.

Achter die komische façade schuilt wel degelijk een denker. In een vroeg boek, The Sublime Object of Ideology, combineert Zizek zijn freudiaanse blik met ideologiekritiek, en laat hij zien hoe we politieke ideologieën onbewust reproduceren. Dat inzicht klinkt door in al zijn latere werk. Zijn punt daarover laat zich ook weer in een grap samenvatten: iemand kan nóg zo hard roepen dat hij respect heeft voor vrouwen, zolang hij zijn vriendin zijn overhemden voor zich laat strijken is hij geen feminist. Zo is het volgens Zizek ook met het kapitalisme: we kunnen nóg zo stellig beweren dat we tegen ‘het systeem’ zijn, zodra we eraan meedoen (en dat is bijna onvermijdelijk) is dat verzet verdacht, zo niet betekenisloos.

Onlangs verscheen de fraaie nieuwe bundel Als een dief op klaarlichte dag. Daarin geeft het denkbeest zijn visie op zaken als #MeToo en klimaatverandering. Het is Zizek op zijn leesbaarst: tegelijk scherp én overal. De thema’s van het moment passeren de revue. Wat verklaart de perverse aantrekkingskracht van Donald Trump? Waar moet het heen met linkse politiek na de val van Bernie Sanders en Jeremy Corbyn? Zizeks aforistische associaties zijn een genot om te lezen, en onderweg biedt hij allerlei nieuwe inzichten. Dat is precies de kracht van de hofnar, steeds weet hij buiten de gegeven dilemma’s en dichotomieën te denken.

Psychoanalyse

Door telkens een onmogelijk perspectief in te nemen, confronteert hij je met je eigen veronderstellingen en aannames. Daarmee is hij onmiskenbaar schatplichtig aan de psychoanalytische traditie. Want is dat niet precies de taak van de analyticus: om samen met een patiënt te denken vanuit een onmogelijke positie (het onbewuste) en om van daaruit nieuwe perspectieven aan te reiken? In de nieuwe bundel zegt hij het zelf zo: ‘Oplossingen openbaren zich in een psychoanalyse “als een dief op klaarlichte dag”, als een onverwacht nevenproduct; nooit als de verwezenlijking van een tevoren gesteld doel.’ Wie het onbewuste wil leren kennen moet zich willen (en kunnen) laten verrassen.

Als een psychotherapeut voor ons tijdsgewricht, onze samenleving, lukt het Zizek ook nu telkens weer om vastgeroeste denkwijzen los te wrikken. Ondertussen laat hij zien hoe paradoxaal onze geloofssystemen eigenlijk al waren. Bijvoorbeeld hoe links, door zich blind te staren op identiteitspolitiek, steeds verder versplintert in kleine groepjes die niet langer met elkaar communiceren; terwijl de grote techbedrijven inmiddels zélf waarschuwen voor hun eigen macht en overheden bijna moeten smeken om regulering.

‘Hoe zal een radicale sociale verandering zich voordoen?’ vraagt Zizek zich af in zijn inleiding: ‘Beslist niet als een triomfantelijke overwinning, en zelfs niet als het soort catastrofe dat alom wordt besproken en voorspeld in de media. Het kapitalisme desintegreert openlijk en verandert in iets anders. Wij merken deze voortdurende transformatie niet op, vanwege onze diepgaande onderdompeling in ideologie.’ Zo opent het boek als menig tragediespel, met een hofnar die ons nog probeerde te waarschuwen.Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 11 juni 2021

Het boek kunt u hier kopen.

Uit: NRC Handelsblad
Auteur: Arthur Eaton
Datum van verschijnen: 10 juni 2021